آشیانه بادخورک معمولی

ترجمه و گردآوری ابراهیم شکوهی

در گذشته‌ بادخورک‌های معمولی با نام انگلیسی Common Swift و نام علمی Apus apus به صورت طبیعی از حفره‌های درختان کهنسال و در برخی موارد شکاف صخره‌ها به عنوان محلی برای آشیانه‌‌گذاری استفاده می‌کردند ولی بسیاری از آن‌ها از سالیان دور، زمانی که تمدن بشری رونق گرفت و برج و باروها و قلعه‌ها ساخته شدند، درزه و شکاف‌های لابلای سنگ‌های دیواره‌های بلند را به عنوان محل آشیانه‌سازی خود انتخاب کردند و توانستند با تغییرات به وجود آمده در محیط توسط انسان‌ها سازش پیدا کنند و حتی از آن به نفع خود استفاده کنند. با رشد جمعیت انسان‌ها و استفاده روزافزون از منابع طبیعی، هر روز از تعداد درختان کهنسالی که مناسب آشیانه‌گذاری بادخورک‌های معمولی بود کاسته شد و هم اکنون تعداد بادخورک‌هایی که در درختان کهنسال آشیانه‌گذاری می‌کنند بسیار محدود است و جمعیت اصلی آن‌ها برای آشیانه‌سازی وابسته به ساختمان‌هایی هستند که دارای درزه و شکاف مناسب برای آن‌ها است. تمامی بادخورک‌های معمولی فصل پاییز و زمستان را در بخش‌های مختلف قاره‌ی آفریقا از استوا تا بخش‌های جنوبی‌تر آن در نیمکره جنوبی بسر می‌برند و سپس برای زادآوری در فصل بهار به مناطق مختلف نیمکره شمالی از انگلستان در غرب اروپا تا چین در شرق آسیا می‌آیند.

لانه بادخورک در شکاف ساختمان

درزه و شکاف‌های ساختمان‌ها که به طورمعمول بادخورک‌ها از آن‌ها برای آشیانه‌گذاری استفاده می‌کنند – عکس از National Geographic Kids

تغییر در سبک زندگی، رشد سریع تکنولوژی و افزایش جمعیت جهان در قرن بیستم منجر به تغییر در نوع ساختمان‌سازی مخصوصا در کشورهای پیشرفته شد. این تغییر به معنی از بین رفتن سبکی از معماری و ساختمان‌ سازی بود که بادخورک‌های معمولی هزاران سال از آن برای آشیانه‌سازی و جوجه‌آوری استفاده می‌کردند. به این صورت بادخورک‌های معمولی برای آشیانه گزینی و تخم‌گذاری و بقای نسل خود دچار چالشی جدی شدند. دانشمندان و محققان و موسسات بین‌المللی در زمینه حفاظت از پرندگان در این مورد ابراز نگرانی کردند ولی سرعت بالای تغییرات در صنعت ساختمان‌سازی و همچنین اهدافی مانند صرفه‌جویی در مصرف انرژی مهندسان را به سمت طراحی ساختمان‌هایی با عایق‌بندی کامل و بدون درزه و شکاف در نمای خارجی با استفاده از مصالح جدید سوق داده است. برخی از این ساختمان‌های جدید دقیقا در محلی ساخته شده‌اند که برای سالیان متوالی محل آشیانه بادخورک‌ها بوده است و این پرندگان برای تخم‌گذاری طبق عادت هر ساله به آن محل می‌آیند ولی آشیانه آن‌ها تخریب و با ساختمان جدیدی بدون محل مناسبی برای آشیانه‌گزینی مواجه می‌شوند. این تهدید به حدی جدی است که برخی از منابع در اواخر سال 2021 بادخورک معمولی در اروپا را با توجه به از بین رفتن مکان‌های آشیانه‌سازی در دهه‌های گذشته که منجر به کاهش شدید جمعیت شده است، به عنوان گونه‌ای که در اروپا به سمت "در معرض انقراض" در حرکت است اعلام کردند در سایت اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) - مرجع رسمی رده‌بندی‌های حفاظتی جانداران – نیز وضعیت حفاظتی این گونه در سال 2020 از رده‌ "کمترین نگرانی" به رده "در معرض تهدید" تغییر کرده است.

ما برای بادخورک‌ها چه می‌توانیم بکنیم؟

در بسیاری از کشورها مخصوصا کشورهای اروپایی که بیشترین میزان تخریب مکان‌های آشیانه سازی بادخورک‌های معمولی در آن‌ها رخ داده است، سازمان‌های مردم نهاد فعال در زمینه حفاظت از پرندگان با کمک کارشناسان حفاظت و همراهی و پشتیبانی شهرداری‌ها و سایر ارگان‌های فعال در امور شهر، اقدام به ساخت آشیانه‌های دست‌ساز (nest box) و نصب آن‌ها در مکان‌های مناسب شهری شامل اماکن عمومی و یا منازل شهروندان می‌نمایند. در برخی از موارد بسته به نوع معماری منطقه مانند مکان هایی با خانه‌هایی دارای سقف شیروانی، با انجام تغییراتی اندک بدون ایجاد خسارت به شیروانی، مناسب‌سازی محل برای آشیانه‌گذاری بادخورک‌های معمولی انجام می‌شود و یا از بلوک‌هایی شبیه به آجر که به آن آشیانه‌ی توکار بادخورک (swift nest brick) می‌گویند برای حفظ نمای ساختمان استفاده می‌شود. هم اکنون در اروپا انواع مختلفی از آشیانه‌های دست‌ساز و آشیانه‌های توکار مناسب برای بادخورک‌ها ساخته می‌شوند که حتی برخی از آن‌ها به صورت تولید انبوه در کارخانه‌ تولید می‌گردند و مردم با خرید و نصب آن‌ها در مکان مناسب به حفاظت از بادخورک‌های معمولی کمک می‌کنند.

اگر علاقه‌مند هستید در مورد پروژه‌ی حفاظت از بادخورک معمولی باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان بیشتر بدانید این مطلب را بخوانید.

آشیانه توکار بادخورک

آشیانه توکار بادخورک مدل آجر نما- عکس از John Day

لانه توکار بادخورک در نمای ساختمان

آشیانه‌های نصب شده توکار بادخورک مدل آجر نما در پروژه Northumberland – عکس از RSPB - Iain Robson

آشیانه ساز بادخورک

آقای John Stimpson هشتاد ساله که بیش از 30,000 آشیانه دست‌ساز بادخورک را تا ژانویه 2022 ساخته است – عکس از Graeme Robertson

آشیانه دست‌ساز بادخورک معمولی دارای دوربین درون آشیانه جهت بررسی رفتار و زادآوری در پروژه Swift Conservation Ireland _ تصویر بالا سمت راست به‌وسیله دوربین نصب شده درون آشیانه گرفته شده است.

ویژگی‌های آشیانه دست‌ساز (nest box) و نصب آن

مهم ترین ویژگی مشترک بین تمامی انواع آشیانه‌های دست‌ساز ساخته شدن آن‌ها توسط انسان و یا ماشینی (کارخانه‌ای) بودن آن‌ها است که بسته به گونه‌ی پرنده، طراحی می‌شود و ویژگی‌های خاص خود را دارند و می‌توانند از مواد مختلفی ساخته شوند. ویژگی مهم دیگر این نوع آشیانه‌ها قابلیت جدا شدن از محل نصب و باز شدن به منظور تعویض، تعمیر و در صورت نیاز نظافت درون آن‌ها بعد از ترک جوجه‌ها از آشیانه است. ‌برای مثال آشیانه بادخورک به صورت جعبه‌ای مستطیلی شکل با ورودی بیضی که فقط مناسب ورود بادخورک به درون آن است ساخته می‌شود تا پرندگانی مانند سار نتوانند به آن وارد شوند و از جنس‌های مختلف مانند چوب، کامپوزیت چوب پلاستیک، سیمان، سرامیک و.... ساخته می‌شوند.

برای شناختن بیشتر بادخورک‌ها و ویژگی‌ها ریختی آن‌ها می‌توانید این مطلب را مطالعه کنید.

بادخورک معمولی در حال خروج از لانه

بادخورک معمولی در حال خروج از آشیانه دست‌ساز مربوط به پروژه حفاظتی Hathersage Swift در شهر Derbyshire - عکس از: S. Richardson

برای نصب آشیانه دست‌ساز بادخورک باید به این نکته توجه کرد که با توجه به ویژگی‌های خاص این پرنده، ارتفاع، جهت جغرافیایی نصب و فاصله آشیانه از گوشه‌های ساختمان، مهم ترین نقش را در انتخاب محل مناسب نصب آشیانه دارند. همچنین ویژگی‌های خاص ساختمانی که انتخاب شده هم در انتخاب محل نصب نصب آشیانه دارای اهمیت است و باید به آن توجه نمود.

ارتفاع:

حداقل ارتفاع لازم برای نصب آشیانه دست‌ساز بادخورک‌های معمولی روی دیوارهای خارجی ساختمان از سطح زمین در تهران با توجه به آپارتمان‌سازی‌ها و از بین رفتن بافت سنتی 8 تا 10 متر است. البته این ارتفاع بسته به ساختمان محل نصب و ساختمان‌های اطراف آن ممکن است بیشتر باشد. حداکثر ارتفاع آشیانه‌ی بادخورک‌های معمولی که تاکنون توسط کارشناسان باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان در تهران مشاهده شده است در حدود 25 متر است و به نظر می‌رسد ساختمان‌های 4 تا 6 طبقه برای نصب آشیانه بادخورک معمولی مناسب‌ باشند.

محل مناسب نصب آشیانه در ساختمان:

به طور بادخورک‌های معمولی آشیانه خود در دیواره‌های ساختمان‌ها را در مکان‌های دور از دسترس انسان انتخاب می‌کنند. برای مثال معمولا اگر شکافی در نزدیکی پنجره یا بالکن وجود داشته باشد این پرندگان آن را جهت آشیانه‌گذاری انتخاب نمی‌کنند و محل‌هایی مانند دیوار بیرونی زیر سقف پشت بام و یا شیروانی و یا گوشه‌ها و کنج‌هایی که دسترسی سختی برای انسان‌ها دارند را برمی‌گزینند. همچنین این مکان‌های نباید دسترسی راحتی از بالا مثلا از پشت بام داشته باشند تا مورد حمله حیوانات شکارگر مانند گربه و یا کلاغ‌ در زمان جوجه‌آوری بادخورک‌ها قرار نگیرند. آشیانه‌های ‌دست‌ساز در محلی قرار می‌گیرند که از بالا و پشت و یا طرفین دسترسی نداشته باشند و پرندگان دیگر مثل کبوتر یا گنجشک و بلبل خرما و یا حیوانات شکارگر نتواند روی سقف آن بنشینند. به همین دلیل معمولا آشیانه پایین‌تر از لبه‌ دیواره ایمنی پشت بام و زیر آن قرار می‌گیرد. به یاد داشته باشید هیچ‌گاه آشیانه را در طبقات وسط ساختمان قرار ندهید چون بادخورک‌های قسمت‌های بالایی ساختمان که نزدیک به پشت بام است را ترجیح می‌دهند. در صورتی که گوشه ها و کنج‌های ساختمان انتخاب شوند، احتمال انتخاب شدن در آشیانه‌ دست‌ساز جهت آشیانه‌گذاری توسط بادخورک‌ها افزایش می‌یابد. همچنین محلی انتخاب شود که فضای باز مورد نیاز برای پرواز در جلوی ساختمان وجود داشته باشد. زیرا بادخورک‌ها برای خروج از آشیانه و پرواز کردن ابتدا خود را از لانه به بیرون سر می‌دهند و بال‌های خود را به صورت کاملا باز نگه ‌‌می‌دارند و پس از چند متر شروع به بال زدن می‌کنند. این ویژگی خاص باعث می‌شود تا به فضای باز کافی جلوی آشیانه نیاز باشد. در تصاویر زیر چند نمونه از این مکان‌ها نشان داده شده‌اند.

نصب آشیانه بادخورک

نصب آشیانه‌های دست‌ساز - عکس از Lancashire Manchester North Merseyside Wildlife Trust

نصب لانه بادخورک

نصب آشیانه‌های دست‌ساز - عکس از North Wales Wildlife Trust

جهت آشیانه:

نکته مهم دیگر جهت جغرافیایی قرارگیری آشیانه و ورودی آن است. معمولا بادخورک‌ها در جهتی آشیانه خود را انتخاب می‌کنند که آفتاب مستقیم به آن نتابد و ورودی آشیانه در جهت وزش باد نباشد. مثلا در تهران که جهت وزش باد غالب از غرب به شرق است قرار دادن آشیانه در سمت غرب ساختمان باعث ورود باد از ورودی آشیانه به داخل آن می‌شود که باید از آن اجتناب کرد. جهت‌های مناسب برای قرار دادن آشیانه‌ی دست ساز بادخورک در تهران جهت شمال و شمال شرقی ساختمان است.

جذب بادخورک‌ها به آشیانه‌های دست‌ساز:

بادخورک‌های بالغ معمولا به آشیانه‌هایی که در گذشته جهت زادآوری از آن‌ها استفاده می‌کردند باز می‌گردند ولی در صورت تخریب مکان آشیانه و یا بالغ شدن و یافتن آشیانه برای اولین بار به دنبال محلی برای آشیانه جدید می‌گردند. از آنجایی که این پرندگان علاقه‌مند به تشکیل کلونی‌های زادآوری هستند آشیانه‌های خود را در کنار همدیگر انتخاب می‌کنند. این ویژگی باعث شده تا بتوان با پخش صدای بادخورک از کنار آشیانه‌های دست‌ساز آن‌ها را به‌سمت آشیانه‌ها جذب کرد. پس حتما در مکان‌هایی که قبلا در آن پرواز گروهی بادخورک‌ها را دیده‌اید اقدام به نصب آشیانه‌های دست‌ساز کنید و محلی عایق‌بندی شده برای نصب دستگاه پخش کننده صدا و سیم برق آن در نظر بگیرید. با این حال احتمال آشیانه‌گذاری بادخورک‌ها در آشیانه‌های دست‌ساز نصب شده به عوامل مختلفی بستگی دارد و نمی‌توان انتظار داشت حتما بعد از نصب مورد استفاده (آشیانه‌گذاری) قرار بگیرند.

بلندگو در پایین آشیانه بادخورک

بلندگو در پایین آشیانه دست ساز برای جذب بادخورک‌ها در پروژه حفاظت از بادخورک – عکس ازBedfordshire Cambridgeshire Northamptownshire Wildlife Trust

بلندگو در پایین لانه بادخورک

بلندگو در پایین آشیانه‌های دست ساز برای جذب بادخورک‌ها

تعداد آشیانه‌های دست‌ساز:

همانطور که گفته شد بادخورک‌های معمولی پرندگانی اجتماعی هستند و کنار یکدیگر آشیانه‌گذاری می‌کنند. دیده شده بادخورک‌هایی که در درزه و شکاف ساختمان‌های آشیانه دارند گاهی از یک ورودی برای رسیدن به محل آشیانه خود درون شکاف ساختمان و فضای خالی درون آن استفاده می‌کنند ولی آشیانه‌های مجزا دارند. به نظر می‌رسد در مورد آشیانه‌های دست‌ساز حداقل تعداد آشیانه مورد نیاز سه عدد باشد که بسته به فضای موجود برای نصب آن‌ها، این تعداد قابل افزایش است. بهتر است آشیانه‌های دست‌ساز در کنار یکدیگر ولی با کمی فاصله از یکدیگر نصب شوند و از نصب آشیانه تکی اجتناب کرد.

نحوه نصب:

حتما قبل از نصب آشیانه محل و نحوه‌ی دسترسی به آن را مشخص کنید. معمولا برای نصب آشیانه به دریل، مته‌ی الماسه، پیچ، رولپلاک پلاستیکی و واشر فلزی نیاز است. پس حتما سیم رابط با طول مناسب را تهیه کنید. ابتدا موارد ایمنی را در نظر بگیرید و سپس شروع به کار کنید. در محل‌هایی که امکان نصب از پایین توسط نردبان یا بالابر وجود ندارد از اتصالاتی فلزی به عنوان نگهدارنده‌ی آشیانه از بالا استفاده می‌شود تا آشیانه پایین‌تر از مکانی که به آن دسترسی داریم نصب شود.

نصب آشیانه دست ساز بادخورک

نصب آشیانه دست‌ساز بادخورک – عکس از North Wales Wildlife Trust

نکته مهم: در صورت نیاز حتما برای کار در ارتفاع از نیروهای متخصص و آموزش دیده استفاده نمایید و برای مشاوره در مورد محل نصب مناسب در ساختمان خود با ما در ارتباط باشید.

منابع:

https://www.natgeokids.com/uk/discover/animals/birds/john-stimpson-swift-nest-boxes

https://www.rspb.org.uk/our-work/conservation/conservation-and-sustainability/safeguarding-species/swiftmapper/about-swifts/

https://www.swift-conservation.org/https://www.nhbs.com/manthorpe-swift-brick

https://www.swiftconservation.ie

https://www.derbyshirewildlifetrust.org.uk/news/swift-awareness-week-soaring-success

https://www.lancswt.org.uk/wildlife-explorer/birds/swallows-swift-martins-and-nightjar/swift

https://www.wildlifebcn.org/news/swift-response

https://www.wildlifebcn.org/swifts

https://www.northwaleswildlifetrust.org.uk/news/dramatic-swift-decline-wales

https://www.greatbritishlife.co.uk/things-to-do/wildlife/the-hathersage-swift-6517584

http://actionforswifts.blogspot.com