|
|
|
|
|
نوشته احسان طالبی
احتمالاً دیده‌اید که هر از گاهی برخی از گونه‌های پرندگان توسط دانشمندان به دو یا تعداد بیشتری از گونه‌های متمایز تفکیک می‌شوند؛ مانند چکچک دم‌سرخ که چند سال پیش به دو گونه چکچک ایرانی و چکچک کردی تفکیک شد؛ و یا بالعکس، دو یا چند گونه در یک گونه ادغام می‌شوند؛ مانند بحری و شاهین که زمانی از طرف برخی از چک‌لیست‌های جهانی پرندگان مانند IOC دو گونه مجزا محسوب می‌شدند ولی حالا ادغام شده‌اند و هر دو با نام علمی Falco peregrinus شناخته می‌شوند.
چرخ‌ریسک بزرگ (parus major) در تهران، عکس از حامد موسوی
به زبان ساده، آرایه‌شناسی (تاکسونومی) شاخه‌ای از علم است که عمدتاً به توصیف، شناسایی، طبقه‌بندی و نام‌گذاری موجودات زنده می‌پردازد و در نتیجه مسئول این تغییرات در نام‌گذاری پرندگان است که می‌تواند برای برخی گیج‌کننده باشد. این را به‌ویژه در مورد چرخ‌ریسک بزرگ (Parus major) در ایران می‌توان دید. تغییراتی که در گذشته در آرایه‌شناسی این گونه وجود داشته است و به‌روز نبودن برخی کتاب‌های راهنمای صحرایی در دسترس در ایران، در کنار تفاوت‌های ریختی‌ای که بین جمعیت‌های این گونه وجود دارد، باعث شده است که در شناسایی این جمعیت‌ها اشتباهات چشمگیری توسط پرنده‌نگرها و حتی برخی پرنده‌شناسان انجام شود که می‌تواند تأثیراتی منفی بر روی پژوهش‌های علمی و البته حفاظت از پرندگان داشته باشد.
به عنوان مثال سایت eBird، که بستری برای ثبت مشاهدات پرندگان است و داده‌های آن برای پژوهش‌های علمی و حفاظت از پرندگان مورد استفاده پرنده‌شناسان قرار می‌گیرد، برای شمال شرق ایران مشاهداتی از چرخ‌ریسک بزرگ، و هم گونه‌ای از چرخ‌ریسک‌ها با نام علمی Parus cinereus نشان می‌دهد؛ که این آخری در لیست پرندگان ایران وجود ندارد!
آیا این گونه واقعاً در خراسان و در کنار چرخ‌ریسک بزرگ حضور دارد و زادآوری می‌کند؟
چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) در هند. عکس از کاوی ناندا
اگر از تهران به سمت شرق حرکت کنید کم‌کم شاهد تفاوت در رنگ پوشش چرخریسکهای بزرگ زادآور دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز و کم‌رنگ‌تر شدن رنگ‌های زرد و سبزشان خواهید بود:
نمونه‌ای از چرخ‌ریسک بزرگ در شاهرود که کم‌رنگ و روتر از جمعیت‌های غربی هستند ولی چندان مثل جمعیت‌های خراسان خاکستری دیده نمی‌شوند. عکس از موسی مزینانیان در ایبرد
تا اینکه در خراسان عمدتاً چرخ‌ریسک‌هایی کاملاً خاکستری مشاهده می‌کنید:
نمونه‌ای از چرخریسکهای زادآور در شمال‌شرق ایران که در کتاب هندبوک گنجشک‌سانان پالئارکتیک غربی به عنوان زیرگونه‌ای از چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) در نظر گرفته شده است.
این جمعیت‌های زادآور چرخ‌ریسک در خراسان که نسبت به سایر جمعیت‌های چرخ‌ریسک بزرگ در ایران رنگ پوشش متفاوتی دارند، سال‌ها مورد بحث بین دانشمندان بوده‌اند.
پیش از پرداختن به ثبت‌های اشتباه مرتبط با چرخ‌ریسک بزرگ در ایران، لازم است در نظر داشته باشیم که چند فهرست آرایه‌شناختی (تاکسونومیک) معتبر در جهان وجود دارد که در مورد تعداد کمی از گونه‌ها با یکدیگر اختلاف دارند و این اختلاف بین فهرست‌ها ناشی از تفاوت اندکی‌ست که در فلسفه آرایه‌شناختی و اهداف‌شان با هم دارند. از جمله در مورد همین چرخ‌ریسک بزرگ، که باید در بررسی این گونه در ایران مد نظر قرار داد.
حالا ببینیم در سایت ایبرد چه اتفاقی افتاده است:
موقعیت مکانی ثبت‌های گونه چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) در ایران تا تاریخ 1400/4/23 در سایت ایبرد که با فاصله مکانی زیاد نسبت به رکوردهای دیگر این گونه در ایبرد قرار دارند.
همان‌طور که در عکس‌های بالا و پایین می‌توان دید، تعداد زیادی مشاهده از چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) در شمال‌شرق ایران ثبت شده درحالی‌که این گونه در فهرست پرندگان ایران وجود ندارد.
49 مشاهده از چرخ‌ریسک خاکستری و تقریبا در تمام طول سال در ایبرد برای ایران تا تاریخ 1400/4/23 ثبت شده است.
از طرف دیگر، در عکس زیر می‌توان دید که در شمال‌شرق ایران چرخ‌ریسک بزرگ (Parus major) هم در ایبرد ثبت شده است و البته مشاهداتی از چرخ‌ریسک بزرگ در ترکمنستان هم دیده می‌شود.
مشاهدات ثبت شده از چرخ‌ریسک بزرگ (Parus major) در شمال‌شرق ایران تا تاریخ 1400/4/23.
بر روی مشهد تمرکز کنیم که در آن جمعیت‌های زادآور چرخ‌ریسک را می‌توان در فضاهای سبز شهری هم دید. مثلاً در پارک ملت مشهد در ایبرد حضور هر دو گونه ثبت شده است ولی آیا واقعا دو گونه متفاوت در آن دیده می‌شوند؟
مشاهدات ثبت شده از چرخ‌ریسک بزرگ در پارک ملت مشهد.
مشاهدات ثبت شده از چرخ‌ریسک خاکستری در پارک ملت مشهد.
عکسی از یک چرخ‌ریسک که در پارک ملت مشهد گرفته شده و با اینکه در یادداشت عکس Parus major intermedius نوشته شده ولی عکس به عنوان چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) در ایبرد ثبت شده است!
ثبت چرخ‌ریسک بزرگ در محوطه دانشگاه فردوسی مشهد توسط تعدادی از پرنده‌شناسان
حالا بپردازیم به اینکه آیا گونه چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) واقعاً در ایران حضور دارد؟ و اگر ندارد چرا این اشتباه در ثبت آن را در ایبرد و... شاهد هستیم؟
آرایه‌شناسی (تاکسونومی) چرخ‌ریسک بزرگ بارها مورد بازنگری قرار گرفته و تفکیک و ادغام در آن بارها اتفاق افتاده است. در شمال‌شرق ایران جمعیتی زادآور از چرخ‌ریسک بزرگ وجود دارد که توسط زارودنی، پرنده‌شناس مشهور روسی در سال 1890 میلادی توصیف شده است و با عنوان زیرگونه intermedius شناخته می‌شود. در گذشته این زیرگونه به مدت چندین سال به عنوان زیرگونه چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) شناخته می‌شد و هنوز هم عده معدودی بر این نظر هستند؛ اما چکلیست تاکسونومیکی که ایبرد استفاده می‌کند و ثبت رکوردها در ایبرد باید بر اساس آن چکلیست انجام شود، این زیرگونه را جزو کدام گونه در نظر گرفته است؟
ایبرد از چکلیست Clements استفاده می‌کند که در حال حاضر عمدتاً با عنوان چکلیست eBird/Clements شناخته می‌شود. این فهرست که به احتمال زیاد به‌روزرسانی آن تا چند ماه دیگر انجام شود، زیرگونه intermedius را جزو چرخ‌ریسک بزرگ در نظر گرفته است:
بخشی از فهرست پرندگان eBird/Clements که توزیع جغرافیایی زیرگونه‌های دو گونه چرخ‌ریسک بزرگ و خاکستری را نشان می‌دهد.
در فهرست eBird/Clements، جمعیت‌هایی که در ایران با عنوان گونه/زیرگونه چرخ‌ریسک تورانی یا ترکستان مشهورند نیز با عنوان گروه bokharensis جزو چرخ‌ریسک بزرگ قرار داده شده‌اند. bokharensis (زیرگونه بخارا) در ایران به صورت نادر مشاهده می‌شود و به دلیل شباهت ظاهری زیاد با intermedius، ثبت آن نیازمند ارائه عکس است. در این فهرست، گستره جمعیت‌های زادآور چرخ‌ریسک خاکستری از مناطق شرقی و جنوبی افغانستان تا جنوب چین ذکر شده است.
زیرگونه bokharensis چرخ‌ریسک بزرگ در سمرقند ازبکستان. از جمله تفاوت‌های ظاهری این زیرگونه با intermedius، وسعت بیشتر لکه گونه‌ای سفید است. نوار سیاه در زیر و پشت این لکه گونه‌ای، به‌ویژه در ماده‌ها، معمولا نازک‌تر دیده می‌شود و حتی گاهی مثل این عکس فاقد نوار سیاه است.
از آنجایی که ثبت رکوردهای پرندگان در ایبرد باید بر اساس فهرست eBird/Clements باشد، همه مشاهداتی که در ایبرد با عنوان Parus cinereus ثبت شده‌اند باید به Parus major تغییر کنند. البته که احتمال مشاهده گونه چرخ‌ریسک خاکستری به صورت سرگردان در ایران، به‌ویژه در مناطق شرق و جنوب‌شرق، وجود دارد اما تایید آن نیازمند وجود عکس با کیفیت و ضبط صدا می‌باشد چون شباهت فراوانی بین جمعیت‌های این دو گونه وجود دارد. تاکنون مشاهده‌ای از چرخ‌ریسک خاکستری در ایران ثبت نشده است.
نمونه‌ای از چرخ‌ریسک خاکستری در پاکستان از کتاب هندبوک گنجشک‌سانان پالئارکتیک غربی
سایر زیرگونه‌های موجود در ایران بر اساس فهرست ایبرد/کلمنتس شامل blanfordi در غرب و جنوب‌غرب ایران و زیرگونه major در شمال‌غرب ایران است و این فهرست به جمعیت زادآور در جنگل‌های هیرکانی که به زیرگونه karelini مشهور است، اشاره‌ای نکرده است.
اما سایر فهرست‌های معتبر جهانی چه نظری درباره آرایه‌شناسی چرخ‌ریسک بزرگ دارند؟
فهرست پرندگان جهان IOC، که فهرست پرندگان ایران عمدتاً بر مبنای آن اعلام می‌شود نیز از سال 2015 بر اساس چند مطالعه علمی از جمله مقاله کویست و همکاران در سال 2007، زیرگونه intermedius را جزو چرخ‌ریسک بزرگ در نظر گرفته است:
بخش مربوط به چرخ‌ریسک بزرگ در فهرست پرندگان جهان IOC
همین‌طور جمعیت‌های گروه معروف به تورانی (ترکستان) از جمله bokharensis (زیرگونه بخارا) نیز از طرف IOC به مانند فهرست ایبرد/کلمنتس جزو چرخ‌ریسک بزرگ قرار داده شده‌اند. در IOC زیرگونه karelini که در سال 1910 توسط زارودنی توصیف شده، برای شمال غرب ایران ذکر شده است.
اینکه دو مرجع مهم جهانی بر اساس چند مقاله علمی، زیرگونه‌های intermedius و bokharensis را جزو چرخ‌ریسک بزرگ قرار داده‌اند، باعث شده تا کمیته ثبت پرندگان ایران گونه چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) را در فهرست پرندگان ایران قرار ندهد و چرخ‌ریسک تورانی را فعلاً گونه مجزایی نداند.
فهرست معتبر دیگری که پرندگان جهان را طبقه‌بندی و نام‌گذاری کرده است چکلیست تاکسونومیک HBW and Birdlife است که در حال حاضر نسخه 5 آن که در اواخر سال 2020 منتشر شده مورد استفاده است. این فهرست جهانی پرندگان، اساس ارزیابی گونه‌های پرنده برای لیست سرخ IUCN و تعیین مناطق مهم پرنده و تنوع‌زیستی (IBA) از جانب Birdlife است.
همان‌گونه که در نقشه زیر دیده می‌شود، برخلاف دو فهرست معتبر IOC و Clements، فهرست HBW and Birdlife حتی جمعیت‌های جنوب و جنوب‌شرق آسیا را نیز از چرخ‌ریسک بزرگ تفکیک نکرده است و در نتیجه گونه‌ای با نام Parus cinereus در آن وجود ندارد:
نقشه پراکنش چرخ‌ریسک بزرگ بر اساس فهرست HBW and Birdlife
فهرست پرندگان HBW and Birdlife گونه چرخ‌ریسک خاکستری را اصلا به رسمیت نمی‌شناسد!
همان‌طور که دیدیم، هیچ‌کدام از این معتبرترین چک‌لیست‌های جهانی زیرگونه intermedius را جزو چرخ‌ریسک خاکستری قرار نداده‌اند. پس چرا این اشتباه مکرراً در ایران انجام می‌شود؟
یک دلیل این می‌تواند باشد که در گذشته از سوی برخی چک‌لیست‌ها، زیرگونه intermedius جزو چرخ‌ریسک خاکستری در نظر گرفته شده بود و مشاهده‌کنندگان و البته بازبین ایبرد در ایران در جریان تغییر مجدد تاکسونومیکی که سال‌ها پیش صورت گرفته نبوده‌اند. البته با توجه به اینکه از نظر چکلیست eBird/Clements چرخ‌ریسک خاکستری در ایران پراکنش ندارد، ایبرد با هر ثبت به مشاهده کننده هشدار گونه نادر می‌دهد و تایید رکورد در این حالت نیازمند تایید ادمین است، که با این وجود هم رکوردهای ادعایی زیادی از چرخ‌ریسک خاکستری تایید شده‌اند.
دلیل دیگر، می‌تواند چاپ کتاب هندبوک گنجشک‌سانان پالئارکتیک غربی باشد که در آن زیرگونه intermedius را جزو چرخ‌ریسک خاکستری می‌داند و گروه تورانی (bokharensis) گونه مجزایی در نظر گرفته شده است.
هندبوک گنجشک‌سانان پالئارکتیک غربی زیرگونه intermedius را جزو چرخ‌ریسک خاکستری می‌داند.
با وجود چاپ این کتاب در سال 2018، فهرست‌های معتبر جهانی مثل آی‌اُسی و ایبرد/کلمنتس موافق این طبقه‌بندی نیستند.
پژوهشی که اخیراً در مورد زیرگونه intermedius در دانشگاه فردوسی مشهد انجام شده می‌تواند تا حد زیادی وضعیت را روشن کند:
درخت تبارزایی چرخ‌ریسک بزرگ در مقاله تهرانی و همکاران (2021) که شاخه زیرگونه intermedius با رنگ قرمز مشخص شده است و چرخ‌ریسک خاکستری (Parus cinereus) را با رنگ صورتی در پایین این فیلوگرام می‌توان دید.
در این مقاله که به تازگی منتشر شده، تهرانی و همکاران (2021) شواهد اختلاط تدریجی بین گروه‌های زیرگونه‌ای چرخ‌ریسک بزرگ و خاستگاه تکاملی زیرگونه intermedius را با استفاده از نشان‌گرهای مولکولی بررسی کرده‌اند و همان‌طور که در عکس بالا دیده می‌شود، این زیرگونه در گروه major قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی نقاط نمونه‌برداری شده در این مقاله را می‌توان در عکس زیر دید:
زیرگونه intermedius در شمال‌شرق، زیرگونه karelini در شمال و شمال‌غرب و زیرگونه blanfordi در جنوب‌غرب و احتمالا غرب ایران، بر اساس مقاله تهرانی و همکاران (2021).
احتمالا چک‌لیست‌های آی‌اُسی و ایبرد/کلمنتس با توجه به این مقاله تغییراتی در وضعیت زیرگونه‌های چرخ‌ریسک بزرگ در این منطقه ایجاد کنند.
در نتیجه با توجه به شواهد علمی موجود، زیرگونه intermedius در شمال‌شرق ایران جزو گونه چرخ‌ریسک بزرگ است و تاکنون هیچ مدرک موثقی از حضور گونه چرخ‌ریسک خاکستری در ایران وجود ندارد. جدا از این، اعلام و ثبت رکورد پرندگان در بسترهایی مانند ایبرد بایستی بر مبنای چکلیست مرجع آن باشد و همان‌گونه که نشان داده شد، فهرست ایبرد/کلمنتس که مرجع ایبرد است، زیرگونه intermedius را جزو گونه چرخ‌ریسک خاکستری نمی‌داند.
ثبت درست گونه‌ها در بسترهایی مثل eBird یا iNaturalist و دیگر بسترهای مشابه، از آنجایی اهمیت دارد که این داده‌ها در پژوهش‌های علمی و اقدامات حفاظتی برای پرندگان استفاده می‌شوند و هر ثبت اشتباهی می‌تواند تأثیری منفی در پژوهش و حفاظت پرندگان بر جای گذارد. به‌ویژه اضافه کردن گونه‌ای جدید به فهرست پرندگان کشور آن هم با تعداد بالایی مشاهده، مسئله کوچکی نیست و می‌تواند فقط نوک کوه یخ اشتباهات موجود در بسترهایی مثل ایبرد باشد. بسیاری از علاقه‌مندان و متخصصان، مشاهدات خود را در این بسترها برای استفاده در علم و حفاظت ثبت می‌کنند، اما در نبود دانش و دقت کافی در بازبینی و نظارت بر مشاهدات ثبت شده از پرندگان، این تلاش‌هایی که در قالب علم شهروندی انجام می‌شوند آن‌چنان که باید مفید و اثرگذار نخواهند بود.
کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به باشگاه پرنده نگری ایرانیان می باشد
پرندگان ایران