گزارش سفر ترکمن صحرا 98/7/25:

گرد‌آورنده: رامین محمدی

با توجه به ویژگیهای سرزمینی منطقه ترکمن صحرا که در کریدور مهاجرتی پرنذگان از سیبری به جنوب ایران و آفریقا قرار دارد، به همت باشگاه پرنده نگری ایرانیان یک برنامه‌ی تخصصی جهت مشاهده پرندگان این ناحیه برنامه ریزی شد. مناطق هدف و مورد بازدید به ترتیب ذیل بود:

ساحل گمیشان، حوضچه پرورش ماهی، تالابهای الاگل و آلما گل و دریاچه کارخانه ید و دشتهای اطراف آن

مدت برنامه: 2.5 روز از پنج شنبه 25 مهر شب تا شنبه 27 مهر 98  (2 روز کامل و 3 شب) با در نظر گرفتن شب مانی در ماشین و مسیر این برنامه به طول انجامید.

محل اقامت: شهر گمیش تپه، اقامتگاه بومگردی اسحاق و مرضیه و به مدیریت اقای اسحاق حمایتی

وسیله نقلیه: می نی بوس دربستی از نوع هینودای، با یک راننده آشنا به مسیر

وضعیت جغرافیایی و مسیر: مسیر حرکت ما از جنوب شهر تهران ساعت 21 شب از ترمینال جنوب به سمت شمال (اتوبان هراز) انجام گرفت، پس از عبور از استان تهران و پس از آن ورود به استان مازندران به منطقه جلگه ای استپی ترکمن صحرا رسیدیم.

به لحاظ تاریخی این ناحیه جغرافیایی تا قرن 7 ه.ق محل زیست اقوام سکاها (پرنی)، تپورستانی و گرگانی بوده و بعد از ورود مغولان، جایگاه چادر نشینان ترکمن گردیده است.

وضعیت کلی جغرافیایی محدوده های مورد پیمایش بوته زارها (استپ) ی شرق دریای کاسپین (خزر) بوده که به دلیل داشتن کاسه های کامل در داخل حوزه آبریز شرقی دریای خزر دارای تعدادی دریاچه و تالاب فصلی و همشیگی می باشد.

 این محل به دلیل مجاورت با شبه جزیره آشوراده، جزیره آبسکون و خط ساحلی صحرایی موقعیت بسیار ویژه ای برای استراحت و اقامت پرندگان ایجاد نموده است.

 نقشه 1 وضعیت کلی منطقه مورد بازدید

تصویر شماره 1 وضعیت عمومی سرزمین ترکمن صحرا

رودهای مهم ناحیه گرگان رود (سد وشمگیر)، اترک و قره سو می باشد.

این منطقه به لحاظ تقسیمات سیاسی، از شمال با کشور ترکمنستان، از غرب با استان مازندران و دریای کاسپین، از شرق با خراسان شمالی مجاورت دارد.

جهت آگاهی بیشتر خوانندگان به موقعیت کلی  نقشه و تصویر شماره 1 ارائه شده است.

وضعیت آب و هوایی:

این ناحیه از لحاظ آب و هوایی، پوشش گیاهی، زمین شناسی و زندگی جانوری از سایر مناطق شمال کشور (گیلان و مازندران) متمایز است و این با کاهش ریزش‌های جوی، رطوبت نسبی هوا و افزایش درجه حرارت از غرب به شرق مشخص می‌شود به طوری که برای مثال می‌توان اختلاف ریزش‌های جوی را که در بابلسر868 میلی‌متر است و در گرگان به 635 میلی‌متر و در حوالی گنبد به 472 میلی‌متر کاهش می‌یابد در نظر گرفت، (سالنامه هواشناسی کشور- سال 1363)   

وضعیت جانوری:

جانوران این منطقه از انواع جانوران منطقه نیمه بیابانی تا جنگلی (گروه جانوری پاله آرکتیک) است و می‌توان از گرگ، روباه (روباه ترکمنی) و کفتار، خرگوش، موش صحرایی، جرد و جربیل، جوجه تیغی، مار و آهو در بخش شرقی آن، پرندگانی مثل انواع اردک و غاز در مرداب‌ها و چمنزارهای مرطوب، انواع پرندگان شکاری، صحرایی و آبزی و کنار آبزی یافت می شوند.

در رودها و آب‌های ساحلی دریای خزر نیز انواع ماهی‌های شمال ایران به فور یافت می‌شود که صید آن‌ها مشغله اصلی مردم بندر ترکمن، خواجه نفس و کمش تپه‌است.

به علت قرارگرفتن ترکمن صحرا بین مناطق مرطوب و جنگلی البرز شمال و خشک و بیابانی ترکمنستان در شمال و منطقه نیمه خشک مرتفع در شرق بجنورد، تربیت انواع دام‌ها در این منطقه مقرون به صرفه‌است. از جمله:

پرورش شتر در ترکمن صحرا بسیار مرسوم است و اسب و گاو که در مناطق چمنزار و آب کافی تربیت می‌شود (جنوب گرگان و شرق گنبد).

شرح بازدید و پرنده نگری

گمیش تپه و تالاب گمیشان:

در واپسین ساعت های نیمه شب و اندکی مانده به سحر ساعت 4:30 دقیقه بامداد به شهر گمیش تپه (نقشه شماره 2) رسیدیم و در اقامتگاه بومگردی اسحاق و مرضیه ساکن شده و یک ساعتی استراحت نمودیم زیرا تمام شب در می نی بوس به شکل طاقت فرسایی پستی و بلندی های جاده را تحمل کرده بودیم. صبح با یک صبحانه خوب محلی کار را نمودیم و با دیدن پرواز دسته جمعی دلیجه های کوچک نوید یک روز خوب را گرفتیم. ابتدا با توصیه راهنمای محلی که فقط از طریق تلفن همراه حاضر به همکاری با ما بود به سمت دلتای یک کانال (به نظر مسیر قدیمی گرگان رود بوده) حرکت کرده و در مسیر از دریاچه های میگو و دشت استپی بازدید به عمل آمد. در طول مسیر شکارچیان با موتورسکلیت برای به دام انداختن پرندگان مهاجر شکاری در تردد بودند. شوربختانه راهنمای محلی ما نیز از این دسته افراد بود. [که امید است فعالیت ما تغییر رویه معیشتی ایشان از شکار به گردشگری شود]

نقشه شماره 2 گمیش تپه و موقعیت نسبی آن به دریای کاسپین (خزر)

در این مرحله از سفر افتخار آشنایی با یکی از پرنده نگرهای بومی منطقه را داشتیم که ایشان کارشناس اداره آب منطقه ای گنبد هم بودند و در طول مسیر ما را یاری دادند.

یک فرد قرقی و تعدادی دلیجه دیده شد؛ به جز آن تعداد زیادی پرندگان آبزی و کنارآبزی از جمله فلامینگو، پاشلک معمولی و...

 در مسیر خاکی و ناهموار منطقه پیمایش را ادامه دادیم و چون مجبور بودیم به دلیل جاده ناهموار  احتیاط کنیم به سمت گمیش تپه حرکت نموده و  سپس از طریق راه خاکی به منطقه گل فشان که یک پدیده خاص زمین شناسی است رسیدیم همچنین در طول مسیر از دیدن و شناسایی خزندگان هم بی بهره نبودیم. البته این مهم بخاطر وجود یک خزنده شناس به نام مجتبی در گروه بود. ایشان در مورد مارمولک های استان گلستان تحقیقاتی داشته‌اند. از علم ایشان هم استفاده می شد و خلاصه مارمولک ها و آگاماها هم رکورد می شدند.

فلامینگوها در حوزچه های ساحلی (شکل پرواز جمع)

پرندگان کنار آبزی در نزدیکی ساحل گمیشان (کانال)

گل فشان قارن یارق:

گل فشان قرن یارق پدیده‌ای آتشفشانی طبیعی بوده و در گذشته از دهانه آن به جای مواد مذابی و گدازه گل همراه گاز از ان خارج می‌شده‌است. این گل فشان اکنون به صورت تپه‌ای مخروطی است که تأثیر فرسایش در ان کاملاً مشهود است. منشأ، گازهای گل فشان نی زار تله‌های نفتی و گازی موجود در اعماق زمین تأمین می‌شود و شباهت مکانیسم گل فشان به فوران‌های آتشفشانی موجب شده که نام آن را آتشفشان گل نامند. منابع مختلف قطر دهانه آن را از 500 تا 700 متر ثبت کرده‌اند. قارن یارق یک کلمه ترکمنی است، در این زبان به معنی شکم پاره یا جایی که شکم زمین شکافته و پاره شده می‌باشد. همچنین ممکن است این رنگ بنفش به مناسبت وجود کانی های ید در دشت ترکمن صحرا باشد که این نیز با توجه به کارخانه تولید ید در نزدیکی منطقه بی تأثیر و دور از ذهن نیست.

 گل فشان

موقعیت کلی گمیش تپه و مناطق اطراف آن:

سایت دریاچه کارخانه ید:

بعد از بازدید های صبح گاهی و دیدن گل فشان به خانه بوم گردی بازگشته و پس از صرف ناهار و استراحت برای بازدید از دریاچه کارخانه ید به آن منطقه رفتیم.

در داخل دریاچه نیز تعدادی کاکائی و دیگر پرندگان آبزی و کنار آبزی دیده می شدند، در منطقه دشت اطراف آن هم انواع چکچک ها (ایرانی، دشتی و ابلق) رکورد گردیدند، ولی شاه بیت این پرنده نگری دیدن سنقر سفید بود به طور کامل اتفاقی از بالای سرمان گذشت و ما توانستیم از جنس ماده آن تصویر برداری کنیم. شوربختانه به پای این پرنده زیبا دامی بود که نشان می داد او از این بلا فعلا جسته است. در مسیر بازگشت به سایت زباله هم سری زدیم و گونه متفاوتی ندیدیم.

لیست پرندگان مشاهده شده در گمیشان و تالاب گمیشان

شب در راه بازگشت کارخانه روغن نباتی را مورد بازدید قرار دادیم زیرا گزارش شده بود لانه یک خانواده خوشبخت جغد انبار در ان است. خوشبختانه دو تن از دوستان موفق به رکورد آن شدند. به دلیل فضای خاص صنعتی و مراتب امنیتی همه دوستان نتوانستند آن جغد زیبا را ببینید. به اقامتگاه بازگشته و پس از شام موضوع شناسایی پرندگان را در کنار نوشیدن چای به سبک ترکمنی در پی گرفتیم.

لیست پرندگان مشاهده شده در حوضچه پرورش ماهی

 لیست پرندگان مشاهده شده در دریاچه کارخانه ید

اقامت در خانه بوم گردی و شب نشینی همراه با شناسایی پرندگان (چک لیست) و چای ترکمنی:

فضای اقامتگاه اسحاق و مرضیه بسیار دلنشین و زیبا است، پیشنهاد می کنیم حتما به گمیش تپه که رفتید سری بدان جا بزنید. پس از شام دور یک آتیش جمع شدیم و با همیاری خانم اسماعیل زاده و دکتر جباری پرندگان رکورد شده را بررسی کردیم.

پرنده نگری در تالاب های آلما، آلا و آجی گل:

از صبح زود (شنبه 27 مهر) کار آغاز شد، در طول مسیر و در کنار جاده از مشاهده هیچ جنبده ای غافل نشدیم به امید دیدن پرندگان کم یاب تر لحظه شماری می‌کردیم.

ابتدا وارد تالاب بین الملل آلا گل شدیم و آن منطقه را پیمایش نمودیم، سنقر تالابی، سار صورتی، چنگر، سسک دم پهن رکورد شدند ولی بیشتر به دنبال چرخ ریسک پشت بلوطی بودیم که مشاهده نشد.

نقشه شماره 3 موقعیت کلی تالابهای مورد بازدید.

سسک دم پهن (عکس از رامین محمدی)

در ادامه تالبهای اجی گل و آلما گل هم مورد بازدید قرار گرفت. در این تالبها تعداد زیادی از پرندگان آبزی و کنار آبزی همراه با دیگر پرندگان صحرایی همچون سنگ چشم پشت سرخ دیده شد از پستان داران منطقه که به تعداد زیاد می توانستیم ببینم جرد ایرانی بود که در تمام تپه های اطراف مشاهده می شد.

لیست پرندگان مشاهده شده در آلاگل

ماجرای دیدن جغد انبار 

 در آخرین ساعات باقی مانده برای پرنده نگری یک بار دیگر تصمیم گرفتیم برای دیدن جغد انبار به کارخانه ای در آن محدوده برویم. ماجرای جغد انبار این کارخانه از این قرار بود که پرسنل فهیم و زحمت کش کارخانه پس از اینکه متوجه حضور این جغد و جوجه آوری او شده بودند بدون مزاحمت نسبت به نگهداری از او اقدام می کنند و آسیبی به او نمی رسانند، دختر مدیر کارخانه نیز به پرندگان علاقه بسیاری داشته و همین موضوع باعث ماندگاری و توجه بیشتر به او می شود. در ادامه آقای ابراهیم شفیع زاده پیش کسوت باشگاه از وجود او با خبر شده  و با هماهنگی قبلی برای عکاسی از آن اقدام می نماید. ما نیز در این سفر دو بار به این کار اقدام نمودیم که البته هر دو بار موفق نشدیم و فقط دکتر جباری و خانم اسماعیل زاده لحظاتی او را دیدند. در اینجا لازم می دانیم از مدیریت فرهیخته کارخانه جناب مهندس سوخته سرایی و پرسنل مسئولیت پذیر و با فرهنگ این واحد صنعتی تشکر و قدردانی نمائیم. 

جغد انبار  – عکس از ابراهیم شفیع زاده

استفاده از تلسکوپ و دوربین دو چشمی

 یکی دیگر از فعالیتهای مهم پرنده نگر ها، استفاده از دوربین دوچشمی و تلسکوپ است که این مهم در این سفر بسیار به کار بسته شد. بیشترین فعالیت دوستان جهت رکورد و شناسایی پرندگان با این دو ابزار بود.

چالش شکار و زنده گیری پرندگان شکاری

یکی از بدترین و بزرگ ترین مشکلات در حوزه حفظ حیات وحش موضوع شکار حیوانات خاص می باشد، در این میان پرندگان شکاری از اهمیت بالایی برخوردارند. قیمت های بالای این پرندگان که بیشتر توسط افراد ثروتمند حوزه خلیج فارس پرداخت می شود باعث به وجود آمدن رقابتی سیاه و نامیمون در میان مردم منطقه شمال ترکمن صحرا شده است. قاچاق و صید برای ایشان امری بدیهی شده و البته نزاع و درگیری بین آنها هم بسیار.

افراد سود جو تلاش دارند تا با دادن وعده های پوچ این مردم ساده را تشویق به شکار این پرندگان نمایند. البته در این بین ریشه های فرهنگ شکار در بین این جوامع نیز بی تأثیر نبوده و به این مشکل دامن می زند.

روش کار:

افراد بومی در گروه های دو نفری با موتورسیکلت و دوربین دوچشمی منطقه را جستجو نموده و به محض دیدن پرنده شکاری خصوصاً خانواده شاهین و قرقری به سمت آنها رفته و با ترفندهای خاص اقدام به فریب پرنده و سپس زنده گیری آنها می نمایند. در این بین تعدادی دیگر هم از افراد بومی سر و کله شان پیدا شده و ادعای شراکت در این صید را می نمایند. نزاع های بسیاری در می گیرد که همین موضوع باعث کاهش میزان همبستگی اجتماعی در جامعه محلی نیز می شود. در این بین سود واقعی را دلالان خواهند برد و اکثر شکارچیان در فقر و بدبختی زندگی را سپری می کنند. در ادامه با روش های بسیار وحشتناک و غیر اصولی، همچون دوختن پلک پرندگان، آنها را به هر طریقی به مبادی فروش می‌رسانند.

خویشکاری پرنده نگران باشگاه:

هموندان باشگاه چون خویشکاری یک اکوتوریست را دارا هستند، اقدام به حضور در منطقه نموده و با هدف ایجاد بستر مناسب برای شروع باب گردشگری سبز با یکی از همین شکارچیان ارتباط برقرار کرده و تلاش نمودند تا ایشان و دیگر افراد بومی را با موضوع پرنده نگری آشنا نمایند. این یک شروع زیبا می باشد که دوستان هم باشگاهی چندی است در مناطق مختلف کشور بدان مشغولند. (مراجعه به گزارش سفر سرخ رود – به دیدار امید)

نتیجه گیری:

با اینکه هدف اصلی ما از این سفر دیدن و مشاهده پرندگان خاص شکاری بود اما چندان بدین کار موفق نشدیم. ولی توانستیم با حضور خود در منطقه به مردم بومی، محیط بانان و دیگر علاقه مندان این حوزه در منطقه نشان دهیم که تنها نیستند و ما نیز در کنار آنها هستیم و همچنین توانستیم نشان دهیم رشته پرنده نگری می تواند جایگیزین مناسبی برای دیگر شاخه های تفریحی و معاش باشد به طور مثال راهنمای میدانی باشند. البته این گونه سفرها به مانند مثال کهن با یک گل بهار نمی شود است و نیاز به تداوم و شکیبایی بسیار دارد.

تعداد رکورد های دوستان پرنده نگر ما در این سفر بالغ بر 52 گونه بوده که به پیوست ارائه می شود.

تهیه لیست های پرندگان توسط بانوان گرامی سرکار خانم  یوسف نژاد انجام گرفته است.

گویند مگو سعدی چندین سخن از عشق                                  می گویم بعد از من گویند به دوران ها

 آلاچیق تصویر فوق یکی از نمادهای اصلی فرهنگ قوم ترکمن می باشد.

 به امید دیدار.

• ترکمن صحرا، باشگاه پرنده نگری، پرنده نگری، شکار
• گزارش سفر ترکمن صحرا 98/7/25