پرنده‌نگری در خدمت علم شهروندی

در سال‌های اخیر، با پیشرفت تکنولوژی و دسترسی عمومی به ابزارهایی چون اینترنت، علم شهروندی به بحث داغی در مجامع بین‌المللی تبدیل شده و نقش شهروندان بیش‌ازپیش در پیشبرد تحقیقات علمی پررنگ شده است. در این میان، پرنده‌نگری به عنوان فعالیتی تفریحی، پرطرفدارترین بخش این علم محسوب می‌شود. در ادامه با علم شهروندی و چگونگی تعریف پرنده‌نگری در قالب این مفهوم بیشتر آشنا خواهیم شد.

علم شهروندی

اگرچه واژهٔ علم شهروندی (Citizen-Science) اصطلاحی نسبتاً جدید است و تازه در دههٔ آخر قرن بیستم ابداع شد، مفهوم علم شهروندی سابقه‌ای طولانی دارد و به گفتهٔ بعضی منابع، قدیمی‌ترین نمونهٔ آن مربوط به 900 سال قبل از میلاد است که مردم ژاپن تاریخ شکوفه‌زدن درخت‌های گیلاس را ثبت می‌کردند. مثال دیگر، ثبت تاریخ برداشت محصول توسط باغداران انگور در فرانسه برای بیش از 640 سال است. همچنین از 3500 سال پیش تا کنون، شهروندان چینی در کنار مقامات رسمی این کشور، جزئیات حملهٔ ملخ‌ها به مزارع را ثبت و ضبط کرده‌اند.

علم شهروندی به زبان ساده مشارکت مردم عادی در پروژه‌های تحقیقاتی تعریف می‌شود. علت اهمیت مشارکت عموم در علم، تعداد محدود دانشمندان برای انجام کارهای علمی است و همکاری شهروندان عادی به‌ویژه در جمع‌آوری داده، ارزش بسزایی دارد. این مشارکت‌ها باعث پیشرفت در علم و نیز بهبود نتایج تحقیقات می‌شوند.

علم شهروندی به هیچ قشر خاصی محدود نیست. در واقع هر فرد علاقه‌مند، دغدغه‌مند یا کنجکاوی می‌تواند در این حوزه فعالیت کند: بازنشسته‌ها و سالمندانی که در وقت آزادشان، علایق خود را دنبال می‌کنند و کوله‌باری از تجربه دارند؛ دانش‌آموزانی که دوست دارند تجربیاتی فراتر از کلاس‌های درس داشته باشند؛ فعالان محیط زیست که دغدغهٔ حفاظت دارند و می‌خواهند شاهد تغییراتی مثبت در این زمینه باشند؛ همگی بخشی از جامعهٔ بزرگ شهروندان دانشمند را تشکیل می‌دهند.

پرنده‌نگری به مثابهٔ علم شهروندی

علم شهروندی گستره‌ای از موضوعات، از جمله تغییرات اقلیمی، گونه‌های مهاجم، زیست‌شناسی حفاظت، جمعیت‌شناسی جانوران، پایش کیفیت آب و غیره را دربرمی‌گیرد. پرنده‌ها نیز یکی از جذاب‌ترین گونه‌های جانوری هستند که همواره به دلیل حضور در انواع اقلیم‌ها و با صدا و ظاهر زیبایشان، توجه انسان را به خود جلب کرده‌اند. مثال معروفی از پرنده‌نگری به شکل علم شهروندی، مربوط به سال 1900 است که انجمن ملی آدوبان در آمریکا، پروژهٔ شمارش پرندگان را در هنگام کریسمس به عنوان سنتی جدید پایه‌گذاری کرد و از شکارچیان خواست به جای شکار پرندگان، آنها را بشمارند؛ رسمی که تا به امروز پا برجاست و هر سال به تعداد داوطلبان برای مشارکت در آن افزوده می‌شود.

بخش اساسی کار پرنده‌نگرها ثبت مشاهدات خود با جزئیاتی مثل زمان، مکان، انواع گونه‌های مشاهده‌شده و تعداد این گونه‌هاست. اگرچه در نگاه اول شاید اهمیت کار هر فرد به‌تنهایی مشخص نباشد، اما با انباشت داده‌ها اطلاعات ارزشمندی همچون جمعیت گونه‌های مشخص در هر منطقه، زمان مهاجرت و غیره به دست می‌آید. در نتیجه، ثبت دقیق داده‌ها و پرنده‌نگری هدفمند،‌ سهم بزرگی در تحقیقات پرنده‌شناسی دارد.

همچنین، با توجه به جایگاه مهم پرندگان در چرخهٔ حیات، این موجودات از قدیم‌الایام موضوع تحقیقات علمی بوده‌اند و امروزه با توجه به تغییرات جمعیتی گسترده در پرندگان که بخش زیادی از آن تحت تأثیر فعالیت‌ها و اقدامات انسانی است، تأکید بر پروژه‌های حفاظتی در سرتاسر جهان بیشتر شده است.  چنین پروژه‌هایی در وهلهٔ اول اقدام به سرشماری پرندگان مدنظر خود می‌کنند که در این مرحلهٔ مهم برای برآورد جمعیت، پرنده‌نگرها نقشی اساسی ایفا می‌کنند.

جهت ثبت داده‌ها و اشتراک‌گذاری اطلاعات،‌ وبسایت‌ها و نرم‌افزارهای مختلفی وجود دارند که eBird.org و iNaturalist.org دو نمونهٔ موفق و معروف به شمار می‌آیند. سایت eBird.org به طور تخصصی متمرکز بر پرندگان است، در حالی که iNaturalist علاوه بر پرندگان، سایر موجودات زنده (انواع حیوانات و گیاهان)‌ را پوشش می‌دهد.

جایگاه علم شهروندی در باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان

باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان، تشکلی غیرانتفاعی است که اهداف گوناگونی را در حوزهٔ پرنده‌نگری دنبال می‌کند و شاخه‌ای از فعالیت‌های آن به طور ویژه بر علم شهروندی و برنامه‌های حفاظتی متمرکز است. در حال حاضر باشگاه سه پروژهٔ حفاظتی را در دست اجرا دارد:

پروژهٔ داوطلبانهٔ حفاظت از بادخورک معمولی: بادخورک‌ها از جمله پرندگانی هستند که به دلیل همزیستی با انسان و ساخت لانه‌هایشان در درز و شکاف‌های ساختمان‌ها،‌ با تغییر در نوع ساختمان‌سازی و کاهش فضا برای لانه‌سازیشان، کاهش جمعیتی چشمگیری داشته‌اند. این پرندگان در مسیر مهاجرت خود از ایران عبور کرده و به‌ویژه زادآوریشان در کشور ما صورت می‌گیرد. به همین دلیل،‌ لازم است برآوردی از وضعیت جمعیت آنها داشته باشیم. در همین راستا، اولین مرحلهٔ این پروژه در بهار 99 در تعدادی از شهرهای ایران اجرا شد که برای اطلاعات بیشتر دربارهٔ نتایج آن می‌توانید اینجا کلیک کنید.

پروژهٔ سرشماری پرندگان شکاری: کشور ایران در موقعیتی جغرافیایی قرار دارد که بسیاری از پرندگان، از جمله پرندگان شکاری در زمان مهاجرت از آن عبور می‌کنند. با توجه به اینکه تعدادی از این پرندگان از نظر حفاظت در ردهٔ در معرض خطر قرار می‌گیرند، برآورد جمعیتشان گامی مهم برای انجام تحقیقات بعدی به حساب می‌آید. فاز اول پروژه در مهر 99 در قسمت جنوب شرقی دریای خزر و در شهر گلوگاه انجام شد که نتایج آن در صفحهٔ پروژه در دسترس قرار دارد.

پروژهٔ سرشماری پرندگان کنارآبزی: پرندگان کنارآبزی دستهٔ دیگری از خانوادهٔ بزرگ پرندگان هستند که طی سا‌ل‌های اخیر به دلایلی از جمله تغییر کاربری زمین و خشکی تالاب‌ها، جمعیتشان با کاهش روبرو شده است. این پروژه در واقع بخشی از یک پروژهٔ بین‌المللی با نام بررسی پرندگان کنارآبزی اوراسیا محسوب می‌شود که طی سال میلادی 2021، در 16 تاریخ مشخص، پرندگان کنارآبزی در مناطقی چون تالاب‌ها شمارش می‌شوند. باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان، در اولین گام،‌ تالاب قنبرآباد را هدف اصلی این پروژه قرار داده است و اولین پایش در دی ماه 99 انجام شده است. صفحهٔ پروژهٔ‌ سرشماری پرندگان کنارآبزی در روند این پایش تکمیل خواهد شد.

 گردآوری و نگارش: میترا دانشور

منابع:

https://bit.ly/3iqvptg (سایت باشگاه خبرنگاران جوان)

https://bit.ly/2NaXJEm (ویکی‌پدیای فارسی: دانشوری شهروندی)

https://en.wikipedia.org/wiki/Citizen_science

https://www.audubon.org/conservation/history-christmas-bird-count

https://scistarter.org/citizen-science

• پرنده‌نگری، علم شهروندی، باشگاه پرنده نگری ایرانیان
• پرنده‌نگری، شاخه‌ای از علم شهروندی