|
مقدمه:
جنگل پوششی گیاهی است که درختان عناصر اصلی آن را تشکیل میدهند و از نظر فرم ظاهری به تیپهای مختلف تقسیم میشود. به طوری که شرایط اکولوژیکی خاصی از نظر فون و فلور، عوامل اقلیمی و خاک بر آنها حکمفرماست. جنگل و مرتع سرمایه عظیمی برای کشور است که نیاز به توسعه دارد و بدون توجه به منابع سرمایههای تجدیدشونده به توسعه پایدار دست نخواهیم یافت. حفاظت از تنوع زیستی نیازمند اقدامات مدیریتی است که عبارتند از: حفاظت از جنگلهای کهن سال، افزایش موجودی و پیوستگی جنگلها، حفاظت از ویژگیهای طبیعی در جنگل، ایجاد یک ساختار متنوع در زیستگاه، حفاظت از درختان کهن سال، اطمینان از غنی بودن درختان بومی و گونههای درختچهها، حفاظت از گونه های نادر و اندمیک، کنترل فشار بر چرا، حفظ زیستگاه فضاهای باز در جنگل، اطمینان از وجود حجم مناسب چوب و خشکه دارها، حفظ زیستگاههای آب شیرین، کنترل گونههای مهاجم غیر بومی و همچنین آفات و بیماریها، به حداقل رساندن اختلالات ناشی از فعالیت های انسانی، ترویج جنگلکاری، احیاء جنگل با گونههای بومی و تضمین سازگاری آنها با تغییرات اقلیمی. حفاظت از تنوع زیستی بخشی ضروری از مدیریت پایدار جنگل است. تنوع بیولوژیکی و تنوع زیستی اصطلاحی است که به انواع مختلف حیات بر روی زمین و الگوهای طبیعی آن اطلاق میشود. تنوع زیستی که امروز شاهد آن هستیم، ثمره میلیاردها سال تحول است که به وسیله فرایندهای طبیعی و نیز به شکلی فزاینده تحت تأثیر انسان، شکل گرفته است. تنوع زیستی شبکه ای از حیات را شکل می دهد که انسان بخشی جدایی ناپذیر ازآن بوده و به طور کامل به آن وابسته است.
مساحت جنگلهای جهان حدود 4 میلیارد هکتار است که 30 درصد خشکی جهان را در بر میگیرد در ایران حدود 14 میلیون هکتار جنگل وجود دارد که بیش از 8 درصد مساحت کشور را تشکیل میدهد. 156 کشور در جهان دارای جنگل میباشند که ایران مقام 45 از لحاظ مساحت پوشش جنگل را داراست.
جنگلهای ایران در 5 ناحیه از کشور با شرایط اقلیمی متفاوت گسترش یافتهاند:
1- ناحیه هیرکانی که نوار سبز شمال کشور را شامل میشود.
2- ناحیه ایرانی تورانی که به طور عمده در مرکز و شرق ایران قرار دارد.
د- ناحیه زاگرس که جنگلهای تنک بلوط غرب کشور را تشکیل میدهد.
ا- جنگلهای حرا که در نوار ساحلی خلیج فارس پراکنده میباشد.
5- جنگلهای ارسبانی که در ناحیه ارسباران و متشکل ار گونههای نادر منحصر به فرد میباشد.
جنگلهای هیرکانی
بیش از 70 میلیون نفر در منطقه هیرکانی با تراکم جمعیت 126 نفر در هر کیلومتر مربع زندگی میکنند که این میزان 7/2 برابر بیشتراز میانگین کشوری است که به دلیل بارش نسبتاً بالا، خاک حاصلخیز، اقلیم معقول و مناظر بکر و زیبا شرایط مناسبی برای کشاورزی، دامداری، گردشگری و... فراهم کرده است. جنگلهای هیرکانی در برگیرنده تنوع چشمگیری از جانوران و گیاهان از جمله بسیاریاز گونههای اندمیک و نمادین ایران هستند ضمن آنکه توسط International Bird Life به عنوان یک منطقه مهم از نظر پرندگان IBA معرفی شده است.
قدمت جنگلهای هیرکانی
واژه هیرکان تلفظ یونانی از نام گرگان است. نام ورکان در کتبههای بهجا مانده از دوران هخامنشی نیز نوشته شده است که اثباتی بر قدمت آن است. این جنگلها با قدمت 40 میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگلهای جهان بهشمار میروند که از آن به موزه طبیعی یا فسیل زنده یاد میشود. جنگلهای هیرکانی بازماندگان دوران عصر یخبندان و دوره سوم زمینشناسی هستند، در دوره ترشیاری (Tertiary) که از 65 میلیون سال پیش تا 6/2 میلیون سال پیش ادامه یافت.
موقعیت و مساحت
جنگلهای هیرکانی طولی در حدود 800 کیلومتر و عرضی در حدود 110 کیلومتر را دارا میباشند. این جنگلها از منطقه هیرکان جمهوری آذربایجان آغاز و در ایران از آستارا تا دره گلیداغ بجنورد امتداد دارد و 5 استان کشور را شامل میشود. در حاشیه جنوب و جنوب غربی دریای کاسپین به مساحت 55100 کیلومتر مربع وسعت دارد که 51 درصد آن به دلیل چای مفرط دام، قطع بیرویه. بهرهبرداری تجاری از آن ها منقرض شدهاند. این جنگلها به دلیل مقاوم نبودن در برابر سرما در اروپا و سیبری قادر به بقا نیستند و در آب و هوای معتدل جنوب دریای کاسپین دیده میشوند.حدود 20 هزار هکتار در کشور جمهوری آذربایجان و 2 میلیون هکتار آن در ایران باقی مانده است. طول این نوار 800 کیلومتر و عرض آن 20 تا 70 کیلومتر میباشد که از سطح صفر دریا تا 2800 متری از سطح آن گسترش دارند و میزان بارش سالیانه آن 550تا 2200 ملیمتر است.
ثبت جهانی
در 21 تیرماه 1385 جمهوری آذربایجان برای ثبت جهانی جنگلهای خزری هیرکانی به سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) درخواست میدهد اما با بررسی کارشناسان این سازمان اعلام میشود که به دلیل سهم 20 هزار هکتاری آذربایجان در مقابل سهم 2 میلیون هکتاری ایران از این جنگلها ثبت جهانی این اثر به تنهایی به نام جمهوری آذربایجان ممکن نیست. پس از آن مقامات فرهنگی ایران پیشنهادی را مبنی بر ثبت مشترک بین دو کشور ارائه میدهد اما به دلیل برخی اختلافات از جمله اینکه با وجود قوانین یونسکو برای ثبت نام کشورهای دارای آثار تاریخی و طبیعی مشترک به ترتیب حروف الفبا در اسناد مکتوب خود ایران مخالف ثبت نام آذربایجان پیش از نام ایران بود استدلال ایران هم این بود که سهم اندک آذربایجان از این جنگل هم ارز سهم ایران نیست که بتوان صرفاً براساس حروف الفبا چیدمان متن سند را مشخص کرد و در اخر در 14 تیرماه 1398 و در چهل و سومین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در باکو پایتخت آذربایجان جنگلهای هیرکانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفت این بیست و جهارمین مورد از میراث تاریخی و طبیعی ایران بوده است که در فهرست یونسکو جای میگیرد.
تراکم بالای جمعیت و گردشگری گسترده در منطقه هیرکانی موجب تغییرات قابل توجه در کاربری جنگلهای هیرکانی شده است زیرا جمعیت زیاد نیاز به منابع از جمله زمین برای کشاورزی، دامداری، مناطق مسکونی و معدنکاوی دارد. این اثرات به ویژه در جنگلهای ساحلی (که بیشتر آنها از دست رفتهاند) بسیار شدید بوده ولی در اکثر حوزه های جنگلی در دسترس (که بسیاری از آنها تخریب شدهاند) نیز مشهود است. مهم ترین تهدیدات تنوع زیستی جنگلهای هیرکانی (ناشی از تخریب زیستگاه و تکه تکه شدن ناشی از تبدیل جنگلها به اراضی کشاورزی و شهری، مسکنهای خصوصی، احداث سد و...) میباشند. این نوع تخریب زیستگاه عموما بازگشت ناپذیر و بنابراین جدیتر از خطراتی است که محیط جنگل را تهدید میکنند و عموما از طریق مدیریت مناسب، برگشت پذیر هستند. چرای مفرط توسط حیوانات اهلی در داخل جنگل نیز اثر قابل توجهی بر شرایط جنگل دارد.
تهدیدهای جنگلهای هیرکانی
1- نابودی زیستگاه جنگلی
2- چرای بیش از حد احشام
3- بهرهبرداری بیش از حد از درختان
4- تبدیل جنگل به زمینهای زراعی
5- آفات
6- بیماریها
7- آتشسوزی
8- اثرات گردشگری ناپایدار و تراکم بالای جمعیت
9- شکار و کشتار غیرقانونی پستانداران
10- تغییرات آب و هوایی
11- تخلیه زباله
12- گونههای مهاجم و بیگانه
گیاهان و درختان
در جنگلهای هیرکانی تنوع زندگی گیاهی بسیار زیاد است از آن جمله درختان پهن برگ و گیاهان مدیترانهای است و بر اساس ارتفاعی که در آن هستند پوشش گیاهی متفاوتی دارند.
پوشش گیاهی جنگلهای هیرکانی
1- جنگلهای سواحل روخانهای و درهای
2- جنگلهای خزانکننده آبرفتی و پست
3- جنگلهای خزانکننده نیمه کوهستانی و کوهستانی
4- جنگلهای خزانکننده نیمه کوهستانی (Quercus macran thera)
5- بوتهزار و درختزارهای مراحل توالی و انتقالی
6- درختزارهای Cupressus sempervirens و Thuja orientalis
7- درختزارهای سرو کوهی
8- زیستگاههای رودرال Ruderal
9- جنگلهای دست کاشت
از معروفترین درختان جنگلهای هیرکانی میتوان به راش شرقی، بلوط، بلند مازو، توسکا، نارون، توس، شمشاد، زبان گنجشک، ممرز، افرا، انجیلی، خرمندی، بارانک، رلگ، لیلکی، ترموفیلوس، اوجا، سرخدار، ارس، سرونوش، سروناز، پلت، نمدار و ملج اشاره کرد از درختچهها و گیاهان نیز ازگیل، زالزالک، سوسن چلچراغ، آلوچه وحشی، زغالاخته، خاس، شمشاد خزری، کوله خاس، جل، شقاقل ایرانی، ازملک، آقطی، تمشک، سیرکوهی، موسیر، خشخاش وحشی، خزهها، قارچها و... نام برد.
نکته قابل توجه اینکه: درختان راش یکی از گونههای مهم در جنگلهای هیرکانی است این در حالیست که امکان رشد درخت راش از عرضهای جغرافیایی بیش از 40درجه وجود ندارد. جنگلهای هیرکانی در ایران به طور متوسط در عرض جغرافیایی 38 درجه قرار دارند و با این حال مقادیر زیاد و فشردهای از درختان راش در جنگلهای هیرکانی وجود دارند همین امر یکی از دلایل منحصربهفرد بودن این جنگلها شمرده میشود.
جمعیت درختان هیرکانی شامل:
1- جلگه و ارتفاعات پایین (بیشتر بلوط، شمشاد، توسکا، لرگو انجیلی)
2- دامنههای متوسط (بیشتر انجیلی، ممرز و بلوط)
3- دامنههای مرتفع (بیشتر راش و ممرز)
4- ارتفاعات فوقانی و مرز جنگل (بیشتر لور، سرو، کامونیس و سابینا)
جنگل ابر، نمونهای از جنگلهای هیرکانی
یکی از بینظیرترین مناظر کشورمان جنگل ابر میباشد. به دلیل قرار گرفتن در محلی که ضخامت کوههای البرز کم شده و ابرها در میان آنها گرفتار شده و در پشت این دیواره از بین درهها به سمت جنوب سرازیر شده، قرار گرفتن در دو ناحیه کمفشار و پرفشار باعث بروز این پدیده زیبا میگردد.
جوامع حیوانی و جانوری در جنگلهای هیرکانی:
در قدیم جنگلهای هیرکانی زیستبوم حدود 100 گونه پستاندار و حدود 300 گونه پرنده بوده است. ولی متأسفانه تعداد زیادی از آنها منقرض شدهاند و برخی هم در معرض انقراض میباشند.
جمعیت پستانداران: (58 گونه)
مرال(گوز قرمز)، شوکا، گراز، کل، بز، قوچ و میش، روباه، شغال طلایی، گرگ خاکستری، پلنگ ایرانی، تشی، گربه وحشی، سیاهگوش، سمور جنگلی هیرکانی، خرگوش، خرس قهوهای، خارپشت، گورکن، موش جنگلی و گونههای منقرض شده مثل شیر و ببر و حتی اسبچه خزری
خزندگان و دوزیستان: (34 گونه)
Dareviskia steinevi، سوسمار سنگی شکم سبز(Dareviskia chlorogater)، Dareviskia praticdaمارموشخوار ایرانی (Zamenis Persicus)، لاکپشت برکهای اروپایی (Emys orbicularis)، کلمره (Anguis colchica)، مار آبی اروپایی (Natrix natrix)، سمندر گرگانی (Paradacty lodon gorganensis)، سمندر جویباری ایرانی (Paradacty lodon persicus)، قورباغه جنگلی هیرکانی (Rana pseudodal matina)، وزغ تالشی (ایچوالد) (Bufo eichwaldi) قورباغه درختی خاوری
بیمهرگان: (900 گونه)
عنکبوت میرشکار سبز(Micrommata virescens)، عنکبوت گرگی اروپایی (Lycosa praegrandis)پروانهها: Antho caris carolinae، Lasiommata Adrastoides، Argyniss paphia، Leptidea sinapis،
ماهیان:
تاس ماهی روسی (Acipenser gueldenstaedti)، شیپ (Acipenserbnudiventris)، تاس ماهی ایرانی (Acipenser persicus)، اوزون برون (Acipenser stellatus)، قزل آلای خال قرمز(Salmo trutta cspius)، سس ماهی(Barbus capito)، کپور(Cyprinus carpio)
پرندگان: (180 گونه)
جنگلهای هیرکانی زیستگاه امنی برای زندگی مجموعه غنی از پرندگان (بیش از 180گونه پرنده) در جنگلهای پهن برگ معتدله به شمار می آید. بهدلیل وسعت زیاد جنگلهای هیرکانی، اندازه جمعیت بسیاری از پرندگان در این جنگلها در مقیاس ملی، منطقهای و جهانی به میزان قابل توجهی بالا است.
در منطقه هیرکانی و بالاخص جنگلهای هیرکانی بیش از 180 گونه پرنده رکورد شده که برخی از آنها عبارت اند از:
گردآوری و نگارش: فرشید صمیمی
با همکاری: نادره صمیمی
عکس ها از: بشیر شریف نیا، پرهام بیهقی، محمدرضا کشفی، علی حاجی آبادی، پگاه میرزایی، حمید بصیر، پدارم خلیلی، فرشید صمیمی، نادره صمیمی
تنظیم و ارسال در سایت:نادره صمیمی
منابع: